آنچه از مجموع مطالب گذشته به دست مىآید این است که اسلام در سازندگى روح و روان بشر و در سازندگى اجتماع سالم بشرى، علاوه بر توجهى که به رفاه و آسایش مادى فرد فرد بشر دارد زیر بناى فکرى و اجتماعى او را، امور معنوى و توجه به حقایق یکتا و تربیت نفوس و تزکیه و تهذیب نفس معرفى مىفرماید و در راه تأمین این نیاز معنوى به اصطلاح معروف برنامههاى کوتاه مدت و برنامههاى دراز مدت عبادتى را ترتیب داده است که مىتوان به صورت زیر خلاصه نمود:
1- برنامههاى فردى روزانه (مانند اذان و نمازهاى جماعت)
2- برنامههاى هفتگى و اجتماعى (نماز جمعه ترتیب جماعت)
3- برنامههاى موسمى و مقطعى (مانند نماز آیات و نذر واجب)
**سیرى در اسرار نماز، ص: 91@
4- برنامههاى سالى و پایانى (نمازهاى عید فطر، قربان)
در مجموعهى این برنامهها، آنچه بیش از هر چیز دیگر، نظر را به خود جلب مىکند سفارش به برگزارى این عبادات به صورت دسته جمعى و گروهى است به حدى که وجود جماعت و انجام گرفتن آن به صورت همگانى و عمومى در متن حکم عبادتى قرار گرفته است مانند نماز جمعه و عبادتهاى هفتگى یا نماز عید فطر و عید قربان. (نماز آیات را هم مىتوان به صورت جماعت برگزار نمود) که خود گرد هم آمدن واجب و لازم شمرده شده است و این خود مىرساند که تکامل فرد آنگاه صورت واقعى و جدى به خود مىگیرد که مصلحت جمع و اجتماع را نیز در نظر گیرد و اصولا تکامل فرد منهاى تکامل اجتماع، معنائى نخواهد داشت آنچنان که تکامل اجتماع بدون توجه به مصالح و خواستههاى فرد مفهومى نخواهد داشت و سعادت آفرین نخواهد بود.
از این رو اسلام سعادت فرد را همراه سعادت و خوشوقتى مجموع آحاد اجتماع مىطلبد آنچنان که سعادت و کامیابى اجتماع را بدون سعادت و کامیابى فرد فرد اعضاى جامعه مطرود مىشمرد شاید عنایت به نماز جماعت و حضور و لزوم در نماز جمعه روى همین اصل اساسى مىباشد که نماز عامل اتحاد و وحدت گرائى مىباشد.
این احکام آموزشى و عبادى اسلام این چنین ردهبندى مىشود که با بانگ اذان مردم از غفلت مادیت هشیار مىگردند و به سوى
**سیرى در اسرار نماز، ص: 92@
معنویت و خدا کشانده مىشوند نمازهاى فرادى زیر بناى تربیتى و خداشناسى فرد را ترتیب مىدهد و او را به عنوان واحد تشکیل دهنده اجتماع آماده و تهذیب مىسازد دعوت به اتحاد و یگانگى با نمازهاى روزانه جماعت شروع مىگردد و با نماز جمعه هفتگى قوت و شدت مىگیرد و در مراسم کنفرانس سالانه حج به اوج عالى خود مىرسد که فرد محو در جمع و جمع محو و فانى در فرد و همگى فانى در برابر عظمت پروردگار دور سمبل وحدت و یگانگى (کعبه) مىگردند و با حذف تشریفات و تعینات، همگى رو به سوى خداى یکتا با آهنگ واحد و با گامهاى متحد و روى به سمت متمرکز کعبه مىنهند.
آرى این است رمز جاودانگى تعالیم اسلام و این است فطرى بودن و طبیعى بودن آموزشهاى آسمانى آن.
این ردهبندى تعالیم به خوبى مىرساند که رمز پیروزى و موفقیت، در اتحاد و یگانگى و در برادرى و اخوت اسلامى است. پیروان آئین اسلام، روزى به سربلندى و افتخار شایسته مىرسند که بتوانند رسالت واقعى اسلام را در این دنیاى آشفته و آلوده به مادیت و آحادگرائى ایفا نمایند روش آن با آمادگى تربیتى فرد به عنوان واحد تشکیل دهندهى اجتماع، جامعه خود را پاکسازى و تصفیه نمایند و به سوى وحدت و یگانگى و برادرى سوق دهند و مصالح اجتماع را بر مصلحت فردى ترجیح دهند و مصلحت اسلام را به عنوان تنها آئین نجات دهنده بشر، بر همه چیز ترجیح و مقدم دارند و اصول و
**سیرى در اسرار نماز، ص: 93@
ریزهکارىهاى آن را یکایک به کار گیرند و مصلحتى از مصالح کلى و جزئى آن را از دست ندهند. راز بقاء و رمز سربلندى مسلمانان تنها در بازگشت به آئین اسلام تأمین است نه گرایش به شرق و نه تمایل به غرب تنها حکومت تعالیم عالیه اسلامى و اجراى دقیق دستورات سعادت بخش اسلامى است که مىتواند سعادت و خوشبختى او را تأمین سازد.
قرآن مىفرماید: و أقم وجهک للدین حنیفا مسلما فطرة الله التى فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم
توجه کامل به دین حنیف اسلام و بازگشت به فطرت سالم بشرى و دست نخورده، آئین راستین و راه و روش محکم و استوارى است که مىتواند بشر را به سر منزل سعادت و خوشبختى برساند و نیازهاى مادى و معنوى و خواستههاى اصیل فطرى فردى و اجتماعى او را بر آورد و جز این راه، راه دیگرى وجود ندارد و هر راه دیگرى که انتخاب شود رو به سوى ترکستان و ارمنستان و ماوراء قفقاز خواهد بود. و نماز یکى از این راههاى اصولى و شیوههاى سازنده معنوى مىباشد. با همه نواقصى که در کار بود بخشى از اهمیت آن مورد گفتگو قرار گرفت.
و السلام على عباد الله الصالحین
