//الاخلاص
اصمعی گفت: چهار شاعر در قفاى (1) امامى نماز مىکردند. نام او یحیى.
او قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (2) بخواند، درماند و ساعتى نیک توقّف کرد. یکى از آن شاعران گفت:
اکثر یحیى [غلطا] (3)
فی قل هو اللّه احد
دیگرى گفت:
قام طویلا ساکتا
حتّى اذا اعیا سجد
سهام (4) گفت:
یزحر فی محرابه
زحیر حبلى للولد
چهارم گفت:
کأنّما لسانه (5)
شدّ لحبل من مسد
و در سورت (6) دلیل است بر نبوّت رسول- علیه السّلام- براى آن که او خبر داد که: ایشان بر کفر بمیرند و به دوزخ شوند، و همچنان بود که او خبر داد، و این نباشد الّا از اعلام عالم الغیب (7)
(سورة الإخلاص) (8)
این سورت مکّى است و چهار آیت است و پانزده کلمت است و چهل و هفت حرف است. و روایت است از ابو الدّرداء که رسول- علیه السّلام- گفت: عاجز باشد یکى از شما که هر شب ثلثى (9) قرآن بخواند؟ گفتند: یا رسول اللّه؟ که طاقت دارد! گفت: یک بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بخواند، همچنان باشد که ثلثى (9) قرآن بخوانده (10).
جابر عبد اللّه انصارى روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که (11) قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بخواند، چون در خانه شود خداى تعالى درویشى از آن خانه و از آن [206- پ]، [همسایگان دور کند. أنس مالک روایت کرد که رسول- صلّى اللّه علیه و آله- گفت: هر که او قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بخواند یک بار خدا بر او برکت کند، و چون دو بار بخواند بر او و اهل بیت او برکت کند، و هر که او سه بار بخواند، بر او و در اهل بیت او و بر همسایه (12) او برکت کند. و هر که دوازده بار بخواند، خداى تعالى براى او در بهشت دوازده کوشک بنا کند، وحفظه گویند: بیایید تا کوشکهاى برادرمان ببینید (13) اگر صد بار بخواند، خداى تعالى به کفّارت گناه بیست و پنج ساله کند او را. اگر چهار صد بار بخواند، کفّارت چهار صد ساله گناه بود او را جز خون به ناحق و مظالم (14). اگر هزار بار بخواند، بنمیرد تا جاى خود در بهشت نبیند، یا (15) دیگرى بیند و او را خبر دهد.
سهل بن سعید (16) روایت کرد که: مردى بنزدیک رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- آمد و شکایت درویشى کرد با او. رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- گفت چون در خانه شوى (17) بر اهل خانه خود سلام کن، و اگر کسى نباشد (18)، بر من صلوات فرست و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ یک بار بخوان. مرد همچنان کرد، توانگر شد و روزى بر او فراخ شد تا با همسایگان خیر کرد.
أنس مالک گفت: ما با رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- به تبوک بودم، یک روز آفتاب بر آمد با نورى و ضیائى که هرگز چنان ندیدیم. (19) رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- جبریل را گفت: امروز چیست که آفتاب را این همه همه شعاع است؟ و هیچ روز چنین نبود؟ گفت: بدان که معاویة بن معاویة اللّیثی در مدینه فرمان یافته است، خداى تعالى هفتاد هزار فریشته را فرستاده (20) تا بر او نماز کنند. رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- گفت:
یا جبریل! او این پایه به چه دریافت؟ گفت: به آن که قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بسیار خواندى در آمدن و نشستن و برخاستن (21) و در شب و روز، و لکن یا رسول اللّه! خواهى تا زمین در نوردم تا بر او نماز کنى؟ گفت: خواهم. پس رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- برفت و بر او نماز کرد و باز آمد
أنس مالک روایت کرد که: در عهد رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلم- مردى بود که در نماز جز قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ نخواندى. رسول را بگفتند (22) آن مرد را گفت: چرا چنین کنى؟ گفت: من این سورت را دوست دارم (23). گفت: دوستى تو این سورت را تو را (24) به بهشت برد.
محمّد بن المنکدر روایت کرد که رسول صلّى اللّه علیه و آله و سلّم گفت: یک روز دو فرشته در هوا به یکدیگر رسیدند، یکى از آسمان هفتم (25) مىآمد و یکى از زیر هفتم زمین (26) آن که از آسمان مىآمد، گفت: امروز چندان عمل به آسمان بردم که هرگز نبردهام. فریشته دگر گفت: آن چیست؟ گفت:
مردى صد بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بخواند (27). گفت: خداى تعالى با او چه کرد؟
گفت: بیامرزید او را.
ابو هریره روایت کرد که: یک روز رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم مردى را دید که یک بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بخواند، گفت: وجبت، واجب شد.
گفتند: یا رسول اللّه! چه واجب شد؟ گفت: بهشت واجب شد او را (28).
أنس مالک روایت کرد که رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- گفت:
هر که او یک بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بخواند، خداى تعالى چندان ثواب دهد او را که هفتاد قطار شتر از یاقوت سرخ آفریده و روح در او دمیده و پر از نوشتهها کرده، تنکتر از موى زنگیان و باریکتر از تار مویى (29).
أبىّ کعب روایت کرد که: رسول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- را پرسیدند (30) از ثواب قُلْ هُوَ] (31) اللَّهُ أَحَدٌ. گفت: هر که او یک بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد
خواند (32)، خداى تعالى از آسمان رحمت و خیر بر او بارد و سکینت فرو فرستد به او، و او را به رحمت بپوشد، و آواز او به مانند آواز نحل در زیر عرش افتد، از خداى هیچ چیز نخواهد و الّا بدهد او را، و او را در حراست و حمایت خود گیرد (33).
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (1) اللَّهُ الصَّمَدُ (2) لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ (3) وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ (4)
[ترجمه]
بگو اوست خداى یکى است.
خداى پناه نیازمندان است.
نزاد (34) و نزادند (35).
و نبوده است او را هیچ کس همتا.
ابیّ کعب گفت: سبب نزول این سورت آن بود که مشرکان رسول را گفتند:
انسب لنا ربّک، نسبت خدایت با ما بگو. خداى تعالى این سورت بفرستاد. عبد اللّه عبّاس گفت: عامر بن الطّفیل و أربد بن ربیعه بنزدیک رسول آمدند و گفتند: ما را بگو تا با چه مىخوانى؟ گفت: با خداى. گفتند: بگو ما را تا خداى تو از چیست؟ از زر است یا از سیم یا از روى یا از آهن؟ خداى تعالى این سورت فرستاد و آتشى از آسمان بیامد و أربد را بسوخت و عامر بجست. در وقعتى نیزهاى بر پهلوى او زدند و بر جاى (36) بمرد- و قصّه ایشان در سورة الرّعد رفته است.
قتاده و ضحّاک و مقاتل گفتند: جماعتى از احبار جهودان به نزدیک رسول آمدند و گفتند: یا محمّد! ما را بگو تا خداى [207- ر] تو چون است؟ ما لغت و صفات او در توریت خواندهایم تا موافق آن هست یا نه؟ خداى تعالى این سورت بفرستاد به جواب ایشان، قوله (37): قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، بگو اى محمّد این کافران (38) جاهلان را که خداى یکى است. در قراءت عبد اللّه مسعود هست: قل هو اللّه الواحد [و واحد و احد] (3) یکى باشد به معنى. و اصل «أحد» (39) وحد بوده است من الوحدة و عرب «واو» را به همزه بدل کنند فی قولهم: و شاح و إشاح، و وکاف و إکاف، و اقتّت و وقّتت (40).
بعضى دگر گفتند: أحد بلیغتر است از واحد، و بعضى دگر گفتند:
«واحد» اسم باشد و «أحد» صفت، و قول اوّل درست تر است و اختیار محقّقان، و أنشد ابن الأنبارىّ شاهدا لذلک (41):
رمته اناة من ربیعة عامر
نوؤم الضّحى فی مأتم اىّ مأتم
یعنی وناة من الونیة و هى الفتور. بعضى دگر گفتند: اصل یکى است الّا آن که در بعضى وجوه میان ایشان فرقى هست، و آن آن است که «واحد» در اثبات گویند و «أحد» در نفى، تقول (42) العرب: ما جاءنی احد و ما جاءنی من أحد (39) و لا احدها هنا، و جاءنی واحد من القوم، رأیت واحدا منهم، و قال النّابغة شاهدا فی انّ احدا اصله وحد:
کأن رحلی و قد زال النّهار بنا
بذى الجلیل على مستأنس وحد
عامّه قرّاء «أحد» خواندند به تنوین. و در شاذّ جماعتى- منهم:
حسن بصرى و ابان بن عثمان (43) و نضر بن عاصم و ابن ابى اسحق و هارون
بن عیسى خواندند: «أحد» بى تنوین براى تخفیف، قیاسا على قوله: عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ (44)، و قول الشّاعر:
و لا ذاکر اللّه الّا قلیلا (45)
و در اعراب او دو وجه گفتند: یکى آن که «هو» [مبتداست و «اللّه» بدل (46) است] (47) [207- پ] و «أحد» خبر مبتداست کقولک: هو الرّجل منطق (48) و وجهى [دیگر] (3) آن که «هو» مبتداست و «اللّه» خبر اوست و «أحد» خبر بعد خبر است، کقولهم: هذا حلو حامض و وجه سدیگر (49) آن است که: «هو» ضمیر شأن و کار است، «اللّه» مبتداست و «أحد» خبر اوست (50).
قوله: اللَّهُ الصَّمَدُ، در «صمد» خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و حسن و سعید جبیر گفتند: «صمد» آن بود که مجوّف نباشد، از این جا بسته را مصمّد گویند.
سعید مسیّب گفت: آن بود که در او حشو نبود. شعبی گفت: آن بود که طعام و شراب نخورد. عکرمه گفت: آن بود که او را حاجت نبود به حدث، و این هر سه قول را مرجع با آن است که مجوّف نیست، و این تفسیر از جهت لغت باشد.
ابىّ کعب گفت: تفسیر «صمد» آن است که از پى اوست، من قوله: لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ، براى آن که هر چه زاده باشد مرگ بر او روا باشد. شقیق بن سلمه گفت: «صمد» سیّدى باشد که سودد او به نهایت رسیده باشد، و این روایت علىّ بن طلحه است از عبد اللّه عبّاس. و قولى دگر از او آن است که: سیّدى بود که در حوایج قصد به او کنند و رجوع با او کنند. بعضى دگر گفتند: سیّدى تمام شرف باشد، و این اقوال متقارب است از جهت معنى. و اصله من صمدت فلانا اصمده صمدا، و الصمّد المصمود کالقبض [208- ر] و النّفض بمعنى المقبوض و المنفوض، و بیت مصمود و مصمّد اذا کان مقصودا فی الحوائج، قال طرفة:
و ان یلتقى الحىّ (51) الجمیع تلاقنی (52)
الى ذروة البیت الرّفیع المصمّد
و قال آخر فى الصمّد:
الا بکّر النّاعی بخیرى بنی اسد
بعمرو بن مسعود بالسیّد الصمد
و قال آخر:
علوته بحسام ثمّ قلت له
خذها فانّک انت السیّد الصمّد
قتاده گفت: «صمد» باقى باشد پس از فناى خلق. عاصم گفت: دایم باشد. از رضا (53)- علیه السّلام- روایت کردند که او گفت: آن باشد که آیس (54) باشند از اطّلاع بر او. محمّد بن على الترّمذیّ گفت: هو الأزلّى بلا عدد و الباقی بلا أمد و القائم بلا عمد، و گفتند: آن بود که با خلق نماند. و گفتند: آن بود که تجزّى نپذیرد و جزى (55) نباشد.
عکرمه گفت: آن که از بالاى او فرمان نباشد، و این قول از امیر المؤمنین على روایت کردهاند. کعب الأحبار گفت: آن که او را از خلق نظیر نباشد. سدّی گفت: هو المقصود فى الرّغائب المستغاث به عند النّوائب. مقاتل بن حیّان گفت: آن که در او عیب نباشد. ربیع گفت: آن که آفت بدو نرسد از صادق (56)- علیه السّلام- روایت کردند که او گفت: غالبى باشد که او را غلبه نتوان کردن. ابو هریره گفت: مستغنیى که خلقان بدو محتاج باشند. مرّة الهمدانیّ گفت: الذی لا یفنى و لا یبلى. حسین بن الفضل گفت: آن بود که آنچه خواهد کند، کس حکم او بنگرداند. ترمذیّ گفت: الذی لا تدر که الأبصار و لا تحویه الأفکار و لا تحیط به الأقطار، وَ کُلُّ شَیْءٍ [208- پ] عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ (57).
بعضى دگر گفتند: «الصمد» پنج حرف است. در هر حرف دلیلى است بر صفات کمال او. «الف» دلیل احدیّت اوست، و «لام» دلیل الهیّت و «صاد» از صدق است، و «میم» از ملک، و «دال» از دوام.
لَمْ یَلِدْ، او نزاد و ولادت بر او محال است براى آن که شهوت بر او محال است، که این صفات اجسام است و او خالق اجسام است. وَ لَمْ یُولَدْ، و او از کس نزاد، چه مؤدّى باشد با این فساد. و نیز اگر مولود باشد، محدث بود.
وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ، و هیچ کس با او همتا و همسر نیست. «أحد»، اسم «کان» است- و اگر چه نکره است و روا بود براى آن که منفى است و حرف نفى در اوست. و «کفوا» خبر «کان» است. و «له» از صله کفو است. و قرّاء در این لفظ خلاف کردند. حمزه و یعقوب به سکون «فا» خواندند و به همز، و این روایت عبّاس است از ابو عمرو و روایت اسمعیل از نافع و حفص عن عاصم مشبع خواند بىهمز (58). و دگر قرّاء مضموم الفاء خواندند به همز (58)، و همه لغات صحیح [و] (3) فصیح است، و معنى او مثل و نظیر باشد.
و روایت کردند که: سایلى پرسید از امیر المؤمنین على تفسیر این سورت، گفت:هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، بلا تأویل عدد، اللَّهُ الصَّمَدُ بلا تبعیض بدد، لَمْ یَلِدْ فیکون موروثا هالکا، وَ لَمْ یُولَدْ فیکون إلها مشارکا، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ من خلقه کُفُواً أَحَدٌ.(59)
1) کا، آد، گا: از پس.
2) سوره اخلاص(112) آیه 1.
3) اساس: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
4) آج: سیوم. […..].
5) آج: اسنانه.
6) آد، گا: و سوره.
7) آج، آد، گا: علّام الغیوب، آد، گا و هو علیم بما فى القلوب.
8) آد: سورة الأحد.
9) آج و دیگر نسخه بدلها از.
10) آج: بخوانده باشد.
11) آد، گا او.
12) آج: همسایگان.
13) کا، آد، گا: ببینیم.
14) آد، گا: مظلمه مردم.
15) کا، آد، گا اگر نه.
16) آج: سهل بن سعد.
17) کا، آد، گا: روى.
18) کا، آد، گا آن جا. […..].
19) کا: ندیدم، آد، گا: ندیده بودم.
20) کا، آد، گا: فرستاده است.
21) کا، آد، گا: در آمد و نشست و خاست.
22) کا، آد، گا: خبر دادند.
23) کا، آد، گا رسول- صلّى اللّه علیه و آله.
24) کا، آد، گا: دوستى این سوره تو را.
25) آج: ندارد.
26) آج: از زمین.
27) آد، کا، گا: بر خواند.
28) آج: عبارت «ابو یره روایت کرد …» را ندارد.
29) آد، گا: تار موى مردمان.
30) آد، گا: پرسیدم.
31) اساس: تا بدین جا افتادگى دارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده ش.
32) آج، آد، گا: بخواند، کا: برخواند. […..].
33) آج صدق رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و الحمد للّه ربّ العالمین.
34) آج: کسى را نزایید.
35) آج: و کسى نزاده.
36) آج: در حال.
37) آج تعالى.
38) آج و.
39) آج: واحد.
40) آج: اقیت و وقیت.
41) آج قول الشّاعر.
42) آج، کا، آد، گا: یقول.
43) اساس: ابان بن عباس، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
44) سوره توبه (9) آیه 30. […..].
45) اساس: این بیت را در چهار سطر بعد نقل کرده است. چون این شاهد براى استدلال بر حذف تنوین در «احد» آورده شده است، نقل آن در این جا مناسب مىنماید.
46) آد، گا: خبر.
47) اساس: زیر وصّالى رفته است، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
48) آج و دیگر نسخه بدلها: منطلق.
49) آد، گا: سیم.
50) اساس و قول الشّاعر: و لا ذاکر اللّه الا قلیلا، که محّل آن- چنان که در سطور بالا گذشت- در این جا زاید مىنماید.
51) اساس: یلتقى، با توجّه به کا تصحیح شد.
52) کذا: در اساس و دیگر نسخه بدلها، مجمع البیان: یلاقنى.
53) آج: از امام رضا.
54) آج: ایمن.
55) کذا: در اساس (جزى/ جزء)، آج و دیگر نسخه بدلها: جزو.
56) آج: از امام همام صادق.
57) سوره رعد (13) آیه 8. […..].
58) آج: همزه.
59) روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ج20، حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تحقیق: دکتر محمد جعفر یاحقى- دکتر محمد مهدى ناصح، ص461-470، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1408 ق.
