در پرتو بحثهاى پیشین، روشن گردید که به دلایل یاد شده در زیر، در حال اختیار و بدون عذر موجه، سجده باید بر زمین و رستنىهاى آن (بجز خوردنىها و پوشیدنىها) صورت گیرد:
1. سنت پیامبر گرامى و اوامر آن حضرت به سجده بر خاک و سطح زمین.
2. سیره و روش عملى رسول خدا.
3. سخنان صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله.
4. سیره و رفتار عملى صحابه و تابعین رسول الله و مسلمانان صدر اسلام.
5. سخنان اهل بیت و عترت پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله.
در این جا روایات دیگرى نیز وجود دارد که بیانگر کیفیت سجده در حالات اضطرارى مانند حرارت طاقت فرسا و یا سرماى بسیار شدید مىباشد و از مجموع آنها چنین استفاده مىشود که در
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 65@
صورت ضرورت و داشتن عذر موجه شرعى مىتوان بر گوشهى لباس و یا قطعهاى از پارچه سجده نمود.
همان طور که گفته شد، روایات یاد شده در صدد بیان کیفیت سجده در حالت اضطرار است، ولى گروهى از مسلمانان (اهل سنت) چنین پنداشتهاند که احادث مزبور، دلیل جواز سجده بر فرشها و پارچهها و امثال آنها در همهى حالات حتى در حالت عدم عذر موجه مىباشد، و لذا از سنت و سیرهى پیامبر گرامى و صحابه آن حضرت تعدى نموده و مىگویند: لازم نیست سجده تنها بر زمین و روییدنىها (مگر خوردنىها و پوشیدنىها) صورت گیرد، بلکه مىتوان در همهى شرایط بر هر چیز جامد دیگرى مانند: قالى، پارچه، گوشهى لباس، خوردنىها و… سجده نمود.
بنابراین شایسته است احادیث یاد شده را که بر اضطرارى بودن موارد خود تصریح مىنماید، از نظر شما بگذرانیم، تا بىپایگى پندار یاد شده، بیش از پیش روشن گردد:
1. ابوعبدالله بخارى در مواردى از صحیح خود، روایت ذیل را به نقل از انس آورده و حتى یک باب از آن کتاب را به سجده بر لباس در شدت گرما اختصاص داده است و همین عنوان نیز شاهد بر مدعاى ما است:
«هرگاه با رسول خدا صلى الله علیه و آله نماز مىخواندیم، و یکى از ما به خاطر شدت گرما نمىتوانست پیشانى خود را بر زمین بگذارد، لباس خود را مىگسترانید و بر آن سجده
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 66@
مىنمود.»
2. بخارى در جاى دیگر از کتاب خود از انس، چنین حکایت مىکند:
«هرگاه پشت سر پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله در شدت گرما نماز مىگزاردیم، بر لباسهاى خود سجده مىنمودیم تا از حرارت در امان باشیم.» (1).
3. مسلم بن حجاج نیز، روایت یاد شده را چنین نقل کرده است:
«وقتى با پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله نماز مىخواندیم و یکى از ما به علت شدت گرما نمىتوانست پیشانى خود را بر زمین قرار دهد، لباس خود را مىگستراند و آنگاه بر آن سجده مىنمود.» (2).
4. مسلم در جاى دیگر به نقل از یکى از صحابه چنین آورده است:
«با رسول خدا صلى الله علیه و آله در شدت گرما نماز مىخواندیم، و
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 67@
آنگاه که یکى از ما نمىتوانست پیشانى خویش را بر زمین بگذارد، لباس خود را مىافکند و بر آن سجده مىکرد». (3).
از عبارات یاد شده به خوبى روشن مىگردد که سجده بر اشیاء دیگرى غیر از زمین و رستنىهاى آن، تنها در صورت اضطرار و ناچارى جایز است، زیرا جملههاى مذکور، به وجود عذرهاى موجهى مانند گرماى طاقت فرسا و یا سرماى شدید، تصریح مىنماید واز این جا معلوم مىگردد که برخى از مسلمانان صدر اسلام، براى آن که از حرارت فوق العادهى زمین عربستان در هنگام تابش آفتاب سوزان حجاز در امان باشند، گوشهاى از لباس را بین زمین و پیشانى خود قرار مىدادند. و لذا «ابنحجر» مىگوید:
«روایات یاد شده بر این نکته اشاره دارد که قرار دادن پیشانى بر زمین (بدون واسطه) به هنگام سجده، اصل در سجود مىباشد، زیرا سجده بر لباس، مشروط به عدم قدرت (و حالت اضطرار) گردیده است.» (4).
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 68@
شوکانى نیز پس از نقل حدیث مزبور، چنین مىگوید:
«حدیث یاد شده بر جواز سجده بر لباس به خاطر ایمنى از حرارت زمین، دلالت مىنماید و به این نکته اشاره دارد که اصل در سجده آن است که پیشانى را به هنگام سجود، بر زمین قرار دهند، زیرا سجده بر لباس، به حالت عدم قدرت (و عذر موجه) مشروط مىباشد.» (5).
حکم به این که در حال اضطرار (مانند گرماى شدید و طاقت فرسا) مىتوان بر گوشهى لباس سجده نمود، به کتب روایى اهل سنت اختصاص ندارد، بلکه حکم یاد شده، در احادیث اهل بیت نیز، به چشم مىخورد.
نویسندهى کتاب «وسائل الشیعه» بخشى را تحت عنوان «باب جواز السجود على الملابس و على ظهر الکف فى حال الضرورة» تدوین نموده و احادیث اهل بیت رسول خدا صلى الله علیه و آله را در این زمینه آورده است که به عنوان مثال، برخى از آنها را از نظر شما مىگذرانیم:
1. عیینه مىگوید:
«به ابىعبدالله (امام صادق علیهالسلام) گفتم: در یک روز بسیار
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 69@
گرم به مسجدى وارد مىگردم و خوش ندارم بر سنگریزهها نماز بگزارم، آیا مىتوانم لباس خود را بگسترانم و بر آن سجده نمایم؟ در جواب فرمود: آرى، اشکالى ندارد.» (6).
2. قاسم بن فضیل مىگوید:
«به امام رضا علیهالسلام گفتم: فدایت گردم، آیا یک شخص مىتواند – به منظور ایمنى از حرارت و سرما – بر آستین خود سجده نماید؟ فرمود: اشکالى ندارد.» (7).
3. گروهى از اصحاب امامیه چنین نقل کردهاند:
«به امام ابىجعفر (باقر علیهالسلام) گفتیم: اگر در سرزمینى سرد که در آن برف و یخ مىباشد، بودیم، آیا مىتوانیم بر آن سجده کنیم؟ فرمود: نه، ولى چیزى مانند پنبه یا کتان، بین آن و پیشانى خود قرار مده.» (8).
بنابراین، روایاتى که در برابر انبوه ادلهى گذشته به صورت مطلق در این زمینه رسیده است – به مقتضاى قواعد علم اصول الفقه – بر
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 70@
احادیث مقید به حالت اضطرار، حمل مىگردد.
1) صحیح بخارى، ج 1، ص 143 / 107 و مورد دیگر، ص 101 و ح 2، ص 81: «کنا إذا صلینا خلف رسول الله صلى الله علیه و آله بالظهائر، فسجدنا على ثیابنا اتقاء الحر». «کنا نصلى مع النبى صلى الله علیه و آله فى شدة الحر فإذا لم یستطع احدنا أن یمکن جبهته من الأرض بسط ثوبه فسجد علیه».
2) سیرتنا و سنتنا، ص 131، به نقل از مسلم: «کنا إذا صلینا مع النبى صلى الله علیه و آله فلم یستطع أحدنا أن یمکن جبهته من الأرض من شدة الحر طرح ثوبه ثم سجد علیه».
3) همان مدارک: «کنا نصلى مع رسول الله صلى الله علیه و آله فى شدة الحر فإذا لم یستطع أحدنا أن یمکن جبهته من الأرض بسط ثوبه فسجد علیه».
4) الفتح، ج 1، ص 414: «و فیه اشاره إلى ان مباشرة الأرض عن السجود هو الأصل لأنه علق بعدم الاستطاعة».
5) سیرتنا و سنتنا، ص 131 به نقل از «نیل الاوطار»: «الحدیث یدل على جواز السجود لاتقاء حر الأرض، و فیه اشاره إلى ان مباشرة الأرض عند السجود هى الأصل، لتعلیق بسط ثوب بعدم الاستطاعة».
6) وسائل الشیعه، ج 3، کتاب الصلاة، ابواب ما یسجد علیه، باب 4، حدیث 1.«قلت لأبى عبدالله علیهالسلام: أدخل المسجد فى الیوم الشدید الحر فأکره ان اصلى على الحصى، فأبسط ثوبى فأسجد علیه؟ قال: نعم لیس به بأس».
7) همان مدرک، حدیث 2: «قلت للرضا علیهالسلام: جعلت فداک، الرجل یسجد على کمه من أذى الحر و البرد؟ قال: لا بأس به».
8) همان مدرک، حدیث 7: «قلت لأبىجعفر علیهالسلام: انا نکون بأرض باردة یکون فیها الثلج أفنسجد علیه؟ قال: لا، و لکن اجعل بینک و بینه شیئا قطنا أو کتانا».
