دانشمندان الهى با ژرفنگرى خاصى، به این نتیجه رسیدهاند که حقیقت وجود امکانى، همان وابستگى آن، به مقام ربوبى است، و اگر این واقعیت، از ممکنات گرفته شود، موجود ممکنى وجود نخواهد داشت، از این جهت قرآن مجید مىفرماید:
(یا أیها الناس أنتم الفقراء إلى الله والله هو الغنى الحمید) (1).
«اى مردم! شما نیازمند به خدا هستید و خدا بىنیاز و ستوده است.»
از این جهت مىتوان گفت: «خودشناسى مایه خداشناسى است»، زیرا «واقعیت خود»، همان وابستگى به خداى بىنیاز و ستوده است. چگونه مىتوان خود را به صورت کامل شناخت، ولى وابستگى را نشناخت؟ و در نتیجه «خدافراموشى مایه خود
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 10@
فراموشى» است، چنان که مىفرماید:
(و لا تکونوا کالذین نسوا الله فأنساهم أنفسهم…) (2).
«از آنان نباشید که خدا را فراموش کردند و در نتیجه خود را فراموش کردند.»
این مطلبى است که ژرفنگران از طریق برهان و دلیل به آن رسیدهاند، ولى اهل معرفت، از طریق سیر و سلوک و «درونگرایى» چنین تعلقى را مشاهده کرده، و آن را با دیده دل دیدهاند. از آن دو گروه بگذریم، نوع مردم از طریق فطرت به چنین وابستگى پى برده و خدا را شناختهاند، تا آنجا که خداشناسى یکى از ابعاد روحى انسانها را تشکیل مىدهد و در تمام چهرههاى تمدن بشرى، حس خداشناسى و خضوع در برابر قدرت بزرگ، و تواضع و فروتنى در قبال آن، براى خود تجلى داشته است. از این جهت در تمام شرایع آسمانى، عباداتى به نام نماز و غیره تشریع شده که دریافت فکرى دانشمندان، و شهودى عارفان، و فطرى انسانهاى عادى، را تجسم مىبخشند و آنان را به خضوع در برابر آن منعم بزرگ، وا مىدارند.
آیین مقدس اسلام که کاملترین شرایع پیشین و عصاره آنهاست، با تشریع نماز، به این حس تجلى خاصى بخشیده است و
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 11@
چون نماز یک امر عبادى «توقیفى» است، طبعا تمام خصوصیات آن در اختیار شارع مقدس است و در فقه امامیه ثابت شده است که نمازگزار، تنها بر زمین (سنگ و خاک) و یا روییدنى که خوردنى و پوشیدنى نباشد، باید سجده کند.
رعایت چنین شرطى براى نمازگزار از نظر فقه امامیه لازم است، و فلسفه آن این است که سجده بر زمین و سپس بر نبات، عالىترین تجلیگاه تواضع و فروتنى است، که نماز براى خاطر آن تشریع شده است. در برابر سجده بر طلا و نقره یا فرشهاى قیمتى و البته ارزشمند که هرگز در آن چنین تواضع کامل نیست.
از آنجا که غالبا چنین شرطى در خانهها و مراکز کار و در وسایل نقلیه فراهم نیست، پیروان اهل بیت، قطعه خاکى را در قالبهاى خاصى به همراه خود نگه مىدارند، تا به هنگام نماز، بر خاک سجده کنند و شرط لازم را تحصیل نمایند. و چنین کارى بدعت نیست زیرا در میان سلف صالح چنین رسمى وجود داشت، بلکه فریضه است که تا انسان، نماز خود را، در تمام شرایط به صورت کامل بخواند.
و این کار، بسان حفظ مقدارى خاک در میان کیسه در خانههاست که افراد مکلف به تیمم، در شرایط خاصى بر آن تیمم کنند، زیرا در همهى شرایط، زمین پاک و به تعبیر قرآن (صعیدا طیبا)، در دسترس نیست، و از طرفى انسان باید تیمم کند، چه بهتر مقدارى خاک پاک در میان کیسه نظیف حفظ کند، تا در موقع نیاز به
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 12@
تیمم به وظیفه خود عمل کند.
از آنجا که برادران اهل سنت از فلسفه این کار (سجده بر خاک و یا گیاه) اطلاع ندارند، از رائج بودن این مطلب، در میان صحابه و تابعان نیز ناآگاهند، در این رساله، فلسفه سجده بر تربت از نظر شیعه امامیه تشریح شده است و اگر با دیده دقت بنگرند، ناچارند در کیفیت اداى فریضه الهى تجدید نظر نمایند.
شگفت این که بسیارى از افراد ناآگاه تصور مىکنند که شیعیان تربت را مىپرستند در حالى که شیعه بر خاک سجده مىکند، و از این طریق عالىترین تواضع و فروتنى را در برابر خدا ابراز داشته و فقط او را مىپرستد. همه گروههاى اسلامى بر چیزى سجده مىکنند، چیزى که هست شیعه بر یکى از دو چیز سجده مىکند: 1. زمین، 2. روییدنى از زمین، در حالى که دیگران بر همه چیز سجده مىکنند، همانطور که سجده آنان بر پشم و ابریشم، دلیل بر پرستش این چیزها نیست، همین طور سجده شیعه بر تربت گواه پرستش تربت نیست.
شما مشروح این بحثها را در کتابى که هم اکنون تقدیم شما خوانندگان مىشود، مىخوانید، و ما از مؤلف عالیقدر، و نویسنده دانشمند آن، جناب سیدرضا حسینى نسب کمال تشکر را نموده و بر رنج تتبع و دقت او ارج مىنهیم، و همچنین از دوست محترم جناب آقاى حاج حسن محمدى پرویزیان که این کتاب به درخواست اکید ایشان نگارش یافته است سپاسگزاریم، و به حکم
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 13@
«الدال على الخیر کفاعله» او نیز در ثواب و پاداش، با مؤلف شریک است. امید است این رساله، گامى در راه وحدت کلمه و حسن تفاهم میان مسلمانان باشد.
قم – مؤسسهى امام صادق علیهالسلام
جعفر سبحانى
25 / 5 / 1369 برابر 25 محرم 1411
**سجده بر تربت یا نهایت تواضع در پیشگاه خداوند، ص: 15@
1) فاطر، آیه 15.
2) حشر / 19.
