با وجود اینکه اقامهى نماز به عنوان سنتى دینى در جوامع اسلامى قدمتى بس دیرینه دارد، براى بسیارى از مسلمانان هنوز هم پرسشهاى بسیارى دربارهى این فریضه وجود دارد که یا بىپاسخ ماندهاند و یا پاسخ آنها به زبانى بیان نشدهاند که اندیشههاى جستجوگر را اقناع کند.
براستى چرا باید نماز بخوانیم؟ «این ایستادن و خم شدن، این نشستن و به خاک افتادن و با هر یک کلماتى گفتن، چه معنى دارد؟» درست است که برپایى نماز، جامهى عمل پوشاندن به فرمان الهى است، اما اگر از فلسفهى آن آگاه نباشیم، جز این نمىتوان انتظار داشت که از آن کالبدى بىروح و عادتى بىثمر بیش نماند – چنانکه براى بسیارى از ما چنین است.
کتابى که در پیش رو دارید، مجموعهى چهار گفتار و یک نوشتار است از شهید آیتالله دکتر بهشتى دربارهى چیستى و فلسفهى نماز و مسایل مربوط به آن: دربارهى روح و نقش «سرود یکتاپرستى».
اولین گفتار که عنوان «فلسفهى نماز» بر آن گذارده شده، به تاریخ بیست و دوم رمضان 1386 هجرى قمرى، برابر با چهاردهم دى ماه 1345 هجرى شمسى در مرکز اسلامى هامبورگ ایراد شده است. آیتالله شهید دکتر بهشتى که خود از سرچشمهى فیضان نماز بهرهها برده بود، با مشاهدهى کمتوجهى به این عبادت انسانساز، که بدرستى ستون دین نامیده شده و
**سرود یکتاپرستى، ص: 8@
منبع حیاتبخش و نیروزاى مستمر زندگى مسلمان مؤمن محسوب مىشود، به تجزیه و تحلیل نقش نماز در زندگى فردى و اجتماعى مسلمانان مىپردازد و با استفاده از بدیهیات فطرى، تلاش مىنماید تا روح منور نماز را چنان بر شنوندگان بنمایاند که آن را به مثابه سرودى با آهنگ یکتاپرستى بنیوشند و بازتاب آن در جاىجاى زندگیشان آشکار باشد. رمز صلابت مشهور و مشهود در شخصیت آن شهید فرزانه را باید در چنین فهمى از نماز جست. آنان که در پى یافتن راز راستقامتى وى در سراسر زندگى پرفراز و نشیب اجتماعى سى سالهى او و مراحل دشوار نهضت اسلامىمان هستند، باید به درکى چنین از نماز نایل شوند و ثمرهى تعظیم در برابر خالق یکتا را در روابط اجتماعى لمس کنند و ایمان داشته باشند که «مسلمان در برابر هیچ کس تعظیم نمىکند». ثمرهى چنین درکى است که به مسلمان جسارت مىدهد تا بگوید: «من شخصا تاکنون در برابر هیچ کس تعظیم نکرده و نخواهم کرد. مسلمانم و مسلمان در برابر کسى تعظیم نمىکند» و «از هیچ کس ستایشگرى نمىکند»؛ «نه مرعوب هیچ چیز هستم و نه مجذوب»؛ چه تنها خداوند است که سزاوار ستایش است. از همین روى، اگر مسلمان روزانه در پنج نوبت این تمرین را بکند و این سرود توحید و یکتاپرستى را بخواند اثرى چنان ژرف در روح و جسم و جان او مىگذارد که او را در مقابل سهمگینترین مصائب و مشکلات، مقاوم و استوار مىسازد.
گفتار دوم، از سلسله مباحث تفسیر قرآن ایشان برگزیده شده و به تفسیر آیات 142 تا 152 سورهى بقره که به مناسبت تغییر قبلهى مسلمین از مسجدالاقصى به مسجدالحرام نازل شده است اختصاص دارد. در این گفتار، نخست به زمان و شأن نزول این آیات پرداخته شده است. پس از آن به جنبهى فقهى تعیین قبله و نقش عرف و محاسبات دقیق علمى عطف نظر شده است.
محور سوم بحث بر حول نقش اجتماعى و سیاسى تغییر قبله در
**سرود یکتاپرستى، ص: 9@
مرحلهاى حساس از نهضت اسلام است که در آن نیاز به شفافیت صفبندى مسلمانان در مقابل غیرمسلمانان پدیدار مىشود و در تغییر قبله نمود مىیابد.
چهارمین موضوع مورد بحث، نقش قبلهى واحد در یکپارچگى و وحدت کلمه مسلمانان است؛ یعنى «آن نوع جهانپیوستگى متمرکز در محور اسلام و تسلیم حکم و آیین خدا بودن که شاخصترین صفت امت اسلامى است. مردمى که ایدئولوژى واحد آنها را به هم پیوسته و این ایدئولوژى بر زندگى آنان تسلط کامل دارد، تصویرکنندهى جامعهى جهانى اسلام هستند.». و از این رهیافت است که شهید آیتالله دکتر بهشتى به انتقاد از برخى شیوههاى رایج، اما نادرست، در مجالس بزرگداشت معصومین – علیهمالسلام – و به ویژه حضرت فاطمهى زهرا – سلام الله علیها – مىپردازند و محتواى آنها را مغایر با هدف والاى پیامبر، امامان بزرگوار و گرامى دخت پیامبر مىخوانند.
گفتار سوم، پاسخى است که در زمان تصدى ایشان در مرکز اسلامى هامبورگ به پرسشى دربارهى زبان نماز داده شده است. شایان تذکر این که یکى از امورى که ایشان بدان اهتمام مىورزیدند، ارتباط با علاقهمندان و جستجوگرانى بوده است که امکان حضور در مرکز مذکور را نداشتهاند. این ارتباط گاه با ارسال نامه و گاه با ارسال نوار صوتى حاوى پاسخهاى ایشان صورت مىگرفته است. تلاش ایشان در این پاسخگویى بر آن بوده است که با بیانى روان و به دور از اصطلاحات فنى فقهى، علت وجوب قرائت نماز به زبان عربى توضیح داده شود. اینجا نیز رد پاى نقش وحدتبخش نماز به مثابه سرود یکتاپرستى قابل مشاهده است.
گفتار چهارم نیز از مباحث تفسیر قرآن ایشان استخراج شده است که به تفسیر آیهى 239 سورهى بقره که دربارهى نماز وسطى است اختصاص دارد. ایشان در این بحث به طرح دیدگاههاى متفاوتى که توسط مفسرین و فقها در
**سرود یکتاپرستى، ص: 10@
این باب ارایه شده مىپردازند و راهحلى را عرضه مىکنند که از طریق آن، جمع بین نظرات مختلف ممکن باشد.
پایانبخش کتاب حاضر، نوشتارى از آیتالله شهید دکتر بهشتى است که همزمان با گفتار آغازین این مجموعه نگاشته شده و به صورت دومین نشریه مرکز اسلامى هامبورگ منتشر گردیده است. این نوشتار در سال 1347 براى نخستین بار با عنوان «نماز چیست؟» در ایران به چاپ رسید. شهید آیتالله بهشتى در این رساله، بار دیگر بر نقش حیاتبخش نماز تأکید نموده است:
«نماز، سرود توحید و یکتاپرستى و سرود فضیلت و پاکى است که باید فکر و روح ما را در برابر عوامل شرکزا و آلودهکنندهاى که در زندگى روزمره با آنها سر و کار داریم پاک و یکتاپرست نگهدارد.»
بنیاد نشر آثار و اندیشههاى شهید آیتالله بهشتى را امید آن است که انتشار مجموعهى حاضر در احیاى مفهوم و جایگاه نماز و اداى حق آن مؤثر افتد.
بنیاد نشر آثار و اندیشههاى شهید آیتالله بهشتى
**سرود یکتاپرستى، ص: 12@
