در قرآن سى و دو بار کلمه «زکوة» به کار رفته که در مجموع در نوزده سوره آمده است. هم چنین کلمات «صلوة»، «صلاتک»، «صلاته» «صلاتهم»، «صلاتى»، «صلواتهم»، «مصلین»، «مصلى»، هشتاد و سه مرتبه در قرآن به کار رفته است. در اکثر موارد کلمه «زکوة» به همراه «صلوة» آمده است. به جز چند مورد که در بخشى جداگانه این آیات به طور دقیق بررسى مى شود که امید است با این بررسى بتوان «همراهى زکوة و نماز در قرآن» را به خوبى بیان کرد. در جدول (1.1) جزئیات دقیق ترى را در مورد کاربرد کلمه «زکوة» در آیاتِ مورد نظر خواهید دید.
در قرآن در ده سوره مکى، مجموعاً در دوازده آیه و هم چنین در نه سوره مدنى در بیست آیه به واژه «زکات» اشاره شده است.
تعداد سوره هاى مکى و مدنى که شامل مفهوم زکات مى شوند، تقریباً برابر است. جالب است که بدانیم «اسلام در سال هاى ابتداى تبلیغ خود بیش تر یک فکر و مکتب فکرى بوده و احکام آن تدریجاً وارد شده است.(1) تدریجى واجب شدن احکام دو علت اساسى دارد: اول این که از لحاظ تربیتى نمى شود کل رفتارها و عادات و عقاید افراد آن هم اعراب متعصب در دوره جاهلیت را به یکباره تغییر داد، بنابراین اسلام در ابتدا به صورت یک فکر است و بعد از تغییر عقاید به تدریج دعوت به تغییر رفتارهاى اجتماعى مى کند. دوم این که وقتى نیازى در جامعه پیدا مى شده به ضرورت آن، حکمى نیز بیان مى شده است تا هم مشکل مسلمانان حل شود و هم حکم و شرایط آن به صورت یک مثال در ذهن ها باقى بماند تا در موارد مشابه مسلمانان قادر به استنتاج باشند.
جدول 1-1
سوره — تعداد — شماره آیات — مکى/مدنى
بقره — 5 — 277/177/110/83/43 — مدنى
نسا — 2 — 62/77 — مدنى
مائده — 2 — 55/12 — مکى
اعراف — 1 —156 — مکى
توبه — 4 — 71/18/11/5 — مدنى
کهف — 1 — 81 – مکى
مریم — 3 —- 55/13/31 —- مکى
انبیا — 1 — 73 — مکى
حج — 2 — 78/41 — مدنى
مؤمنون — 1 — 4 — مکى
نور — 2 — 56/37 — مدنى
نمل — 1 — 3 — مکى
روم — 1 — 39 — مکى
لقمان — 1 — 4 — مکى
احزاب — 1 — 33 — مدنى
فصلت — 1 — 7 — مکى
مجادله — 1 — 13 — مدنى
مزمل — 1 — 20 — مکى
بینه — 1 — 5 — مدنى
اما این که زکات در مکه نیز مورد توجه بوده، نشانه اهمیت زکات است. اهمیتى همپایه نماز که در همان سال هاى حضور در مکه و حتى قبل از تأسیس حکومت اسلامى، مورد توجه بوده است. از این جا مى توان به نقش زکات، غیر از مالیات دولت اسلامى نیز توجه کرد؛ نقش زکات در تربیت فردى و حل مشکلات مسلمانان، حتى هنگامى که هنوز حکومت اسلامى تأسیس نشده است. مسلمانان در ابتداى اسلام مورد شکنجه مشرکان قرار مى گرفتند و طلب هاى آن ها باز پس داده نمى شد؛ همچنین بردگانى که اگر آزاد مى شدند، مى توانستند در خدمت اسلام باشند اما در چنگ مشرکان اسیر بودند؛ زمینه نیاز به زکات را در جامعه آن روز نیز حتى قبل از تشکیل حکومت اسلامى ایجاد کرده بود.
مواردى که به مفهوم زکات پرداخته شده است، در سوره هاى مدنى بیش تر و مفصل تر است. این امر کاملاً منطقى است که در فضاى آرام مدینه فرصت و زمان کافى براى آموزش احکام اسلامى فراهم بوده که زکات یکى از آن ها است. در این آیات علاوه بر مفهوم زکات به سایر احکام نیز پرداخته شده که در صفحات بعدى در این باره مطالب بیش ترى بیان مى شود. علاوه بر آن در مدینه حکومت اسلامى تأسیس شده بود و لذا زکات به همراه خمس و جزیه در این شرایط، نقش مالیات و نوعى درآمد حکومت را نیز بر عهده داشته است. به این دلیل در سوره هاى مدنى بیش تر به زکات پرداخته شده است.
1) محمد صلى الله علیه وآله وسلم پیامبرى که از نو باید شناخت، ترجمه ذبیح الله منصورى.
