در قرآن زکات دهندگان با صفاتى توصیف شده اند. در واقع زکات به عنوان یکى از نشانه هاى عملى انسان هایى داراى این صفات معرفى شده است. این صفات در چند آیه از قرآن که کلمه زکات در آن ها به کار رفته استخراج شده است.
دقت کنید که این صفات شرایطى غیر از زکات هم دارد.
1. همراهى با جماعت مسلمانان: در قرآن مى خوانیم: وَ اَقیمُوالصَّلوةَ وَ اتُوالزَّکوةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعینَ. (بقره، آیه 43)
یعنى «نماز را به پاى دارید و زکات بدهید و با خداپرستان حق را پرستش کنید» در واقع زکات دادن خود نوعى همراهى و هماهنگى با مسلمانان است و از درد و رنج آن ها اطلاع یافتن و به کمکشان شتافتن است. قرآن این همراهى را با کلام «وارکعوا مع الراکعین» مورد تأیید قرار مى دهد.
2. نیکوکارى: در آیه 177 سوره بقره کسانى را که به یک سرى از دستورات دینى از جمله نماز و زکات عمل مى کنند با صفت «برّ» توصیف مى کند. در تفسیر نمونه جلد اول صفحه 598 مى خوانیم «برّ به معنى توسعه و در معناى وسیع تر به معنى نیکى است.» و ادامه مى دهند: «جالب این است که نمى گوید نیکوکار بلکه مى گویند نیکى به خاطر آن که در ادبیات عرب هنگامى که آخرین درجه تأکید را در چیزى بیان مى کنند آن را به صورت مصدرى مى آورند نه به صورت وصف». مثلاً على علیه السلام عدل جهان انسانیت است؛ یعنى على علیه السلام آن چنان عادل است که گویى خود تجلى عدل است. در این جا بندگان را با برّ یعنى نیکى خوانده؛ یعنى آنان چنان در نهایت نیکوکارى قرار گرفته اند که گویى خود تجلى نیکى هستند.
3. راستگویان: آنان که ایمان مى آورند و ایمان قلبى خویش را با اعمالشان تأیید مى کنند، در ایمانشان صادق اند و یکى از نشانه هاى صداقت و راستگویى در ایمان زکات است. که خداوند مى فرماید:… اَلَّذینَ صَدَقُوا (بقره، آیه 177) این توصیفى است که در وصف بندگان نیکوکار خدا که راستگویى خود را با اعمالشان ثابت کرده اند، هم چنین در آیه پنجاه و چهار و پنجاه و پنج سوره مریم مى فرماید: وَاذْکُرْ فِى الْکِتابِ اِسْمعیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبیّاً وَ کانَ یَأْمُرُ اهْلَهُ بِالصَّلوةِ وَالزَّکوةِ وَ کانِ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضیّاً «یاد کن در کتاب خود شرح حال اسماعیل را که بسیار در وعده صادق و پیامبرى بزرگوار بود و خانواده خود را به نماز و زکات امر مى کرد و او نزد خدا بنده پسندیده اى بود.» در این جا نیز صادق بودن در وعده، متناظر با دستور به نماز و زکات بیان شده است.
4. پرهیزکاران: هُمُ الْمُتَّقون (سوره بقره، آیه 177) تقوا و پرهیزکارى که در قرآن بسیار مورد توجه قرار گرفته معناى دقیق دارد که بحث در مورد آن از حوصله این مطلب خالى است.(1) همین بس که ملاک برترى انسان ها نزد خداوند، تقواست.
5. برادر دینى مسلمانان: آن هنگام که به فکر سایر مسلمانان هستید و از ثروت خود به آن ها مى بخشید، فقر و رنج آن ها، باعث نگرانى شماست. رابطه برادرى دینى بین شما برقرار است. که خداوند مى فرماید: فَاِخْوانُکُمْ فِى الدّینِ (سوره توبه، آیه 11)
6. نزد خداوند بنده اى پسندیده است که او مى فرماید: کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیّاً (سوره مریم، آیه 55)
7. همان گونه که قبلاً گفتیم در سوره مؤمنون، آیه یک، با بیان «قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» به توصیف صفات مؤمنان مى پردازد و زکات را نشانه مؤمن بودن مى داند. هم چنین در آیه دو، سوره نمل به مؤمنان اشاره مى کند و در آیه سه همین سوره زکات را یکى از نشانه هاى مؤمنان معرفى مى کند.
8. هُدًى وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنینَ الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکوةَ (سوره لقمان، آیه 3 و 4). محسن به معنى نیکوکار و آن صفت دیگرى است که خداوند نمازگزاران و زکات دهندگان را با آن توصیف کرده و نوید هدایت شدن را به آن ها داده است.
1) براى دریافت معنى دقیق تقوا به کتاب «سیرى در نهج البلاغه» از استاد مطهرى رجوع کنید.
