همان گونه که پیش از این گفتیم، احکام و دستورات اسلامى، احکامى جداى از هم نیستند؛ بلکه همه آن ها با هم تشکیل یک سیستم دقیق و حساب شده را مى دهند. چنانچه به یک یا چندین مورد از این دستورات عمل نشود، حاصلش انسان هایى نامتعادل خواهد بود که به هیچ وجه مورد نظر اسلام نیست. در این بحث، یعنى دیدن زکات در کنار سایر احکام، دو نتیجه مورد نظر است: اول، مشخص شدن اهمیت زکات؛ براى مثال وقتى بسیارى از مسلمانان اهمیت نماز را مى دانند و در برپایى آن اهتمام مى ورزند، وقتى بدانند که همیشه و یا در اکثر موارد، زکات به همراه نماز آمده است، در دادن زکات نیز اهتمام مى ورزند. دوم، اکتفا نکردن به یک یا چند دستور اسلامى است که باعث رشد همه جانبه جامعه اسلامى و مسلمانان مى گردد. در سطرهاى بعدى به آیاتى که زکات در کنار سایر احکام ذکر شده اشاره مى شود.
1. نماز: در این مورد در بخشى جداگانه به بحث خواهیم پرداخت. در این جا به این توضیح اکتفا مى کنیم که در کنار زکات به هیچ کارى بیش از نماز توصیه نشده است.
2. اطاعت از خدا و رسول خدا: شاید اگر همه مسلمانان واقعاً خود را ملزم به اطاعت از پروردگار بدانند، انجام همه دستورات و از جمله زکات دادن امرى آسان و بلکه مطلوب خواهد شد. از این رو سه مرتبه در کنار زکات دستور به اطاعت از خدا و رسول او داده شده است.
وَ اَقیمُوالصَّلوةِ وَ اتُوالزَّکوةِ وَ اَطیعُوالرَّسُولِ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ و… آتینَ الزَّکوةِ وَ اَطِعْنَ الله وَ رَسُولِه… و اتُوالزَّکوةَ وَ اَطیعُوالله وَ رَسُولَهُ… (مجادله، آیه 13)
3. انفاق و بخشش: اگر زکات را انفاق واجب بشماریم، مناسب ترین دستور در کنار زکات، دعوت به بخشش و انفاق مستحب است. بنابراین در قرآن هم این تناسب رعایت شده و سه بار این بخشش با توجه به جزییات ذکر شده است. در سوره بقره آیه 177 مى خوانیم:… وَ اتَى الْمالَ عَلى حُبَّهِ ذَوِى الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ السّائِلینَ وَ فِى الرِّقابِ… «دارایى خود را در راه دوستى با خدا به خویشاوندان، یتیمان و فقیران و رهگذران و گدایان بدهد» در این آیه موارد بخشش نیز به ترتیب بیان شده است. هم چنین… وَ اَقْرَضْتُمُ اللهَ قَرْضَاً حَسَناً…(مائده، آیه 12) که قرض دادن به بندگان را برابر قرض دادن به خداوند غنى مى داند و…… وَ اَقْرِضُو اللهَ قَرْضاً حَسَناً (مزمل، آیه 20)
4. وفاى به عهد و پیمان: در تفسیر نمونه ذیل آیه 177 سوره بقره مى خوانیم: «مسلمانان موظفند سه وظیفه را در مورد همه انجام دهند خواه طرف مقابل مسلمان یا کافر، نیکوکار یا بدکار باشد: وفاى به عهد، امانت دارى و احترام به پدر و مادر»(1) شاید بتوان زکات دادن را اداى عهد از سوى ثروتمندان نسبت به فقیران و نیازمندان جامعه دانست. در قرآن بعد از توصیه به زکات مى خوانیم:… وَالْموفُونَ بِعَهْدِهِمْ اِذا عاهَدُوا… (بقره، آیه 177) و در توصیف صفات مؤمنان مى خوانیم: وَالَّذینَ هُمْ لِاَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ (مؤمنون، آیه 8) «آنان که به امانت ها و عهد خود کاملاً وفا مى کنند.»
5. نیکى کردن: همان گونه که در بالا گفتیم نیکى به پدر و مادر جزء وظایفى است که در مورد غیرمسلمانان نیز باید رعایت شود. اصولاً در اسلام وظیفه احترام به پدر و مادر از جایگاه ویژه اى برخوردار است. اما در اسلام به این دستور قناعت نشده و اخلاق نیکو را براى سایرین هم تعمیم مى دهد. به طور کلى خوش خلقى صفتى انسانى است که هر انسانى فطرتاً به سوى آن تمایل دارد. وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْساناً وَ ذِى الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً… (بقره، آیه 83) همان گونه که مى بینید در این آیه حتى بر نیک سخن گفتن نیز توصیه شده است. در سوره مؤمنون نیز، مؤمنان را از بر زبان راندن سخنان لغو و بیهوده برحذر مى دارد…. عَنِ اللَّغْوِ مُعْرَضُونَ (مؤمنون، آیه3) «از سخن لغو و بیهوده دورى مى کنند.»
6. امر به معروف و نهى از منکر: اگر زکات و انفاق و قرض الحسنه را رابطه بندگان خدا با یکدیگر بدانیم، امر به معروف و نهى از منکر نوع دیگرى از این ارتباط است. هر دو در جهت یارى رساندن به یکدیگر هستند. اما دسته اول کمک اقتصادى و دسته دوم انتقادى سازنده. لذا در قرآن در کنار سفارش به کمک از نوع اول، امر به معروف و نهى از منکر نیز جایگاه مهمى در سیستم دقیق احکام اسلامى دارد….یَأْمُرُونَ بالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ… (توبه، آیه71) و…اَمَرُوا بِالْمَعْروُفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ… (حج، آیه 41)
7. جهاد: «وَ جاهِدُوا فِى الله حَقَّ جِهادِهِ…» (حج، آیه 78) «براى خدا، حق جهاد در راه او را به جاى آرید…» آن هنگام که زکات نوعى از درآمد حکومت اسلامى قرار مى گیرد و با امر به معروف و نهى از منکر برادران و خواهران ایمانى خود را اصلاح کردید. آیا نوبت به دفع خطر دشمنان به وسیله جهاد نمى رسد؟
در آیه هفتاد و هفت سوره نسا نیز این موضوع را مورد تأیید قرار داده است.
8. به جز خداى را نپرستید: توحید شرط اول پذیرش دین و بعد از آن احکام الهى است. این موضوع در آیه هشتاد و سه سوره بقره ذیل موارد میثاق و پیمان از بنى اسرائیل بیان شده است.
9. صبر و شکیبایى در هنگام مشکلات و سختى ها موضوع این آیه است. «و الصّابِرینَ فىِ البَأساءِ وَالضَّرّاءِ وَ حِینَ البأسِ…» (بقره، آیه177)
10. «الرّاسِخُونَ فِى العِلْمِ مِنْهُمْ…» (نسا، آیه162) آنان در علم ثابت قدم هستند. امروز وقت گفت و گو در مورد اهمیت علم در اسلام گذشته است. به راستى آیا وقت عمل و فتح قله هاى دانش نیست؟
11. باز هم دعوت به تقوا در سوره اعراف آیه 156.
12. رعایت پاکدامنى: در سوره مؤمنون یکى دیگر از صفات انسانى مؤمنان را مى خوانیم، «وَ الَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» (مؤمنون، آیه5)
13. کار نیکو: گفته ها و ناگفته ها را قرآن در یک کلام خلاصه مى کند. «فِعل الخیرات» (انبیا، آیه 73) کار نیکو کنید و فطرت شما بهتر از هر راهنمایى، شما را به سوى کار نیکو هدایت مى کند.
14. و در آخر: «وَاعْتَصِمُوا بِاللهِ هُوَ مَوْلیکُم فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصیر» (حج، آیه78) «به خدا متوسل شوید که او پادشاه و مولى و حافظ و یاریگر شماست و نیکو ناصر و مولایى است.»
1) تفسیر نمونه، ج اول، ص 600.
