الف – گناهانى که فقط از حقوق خداوند است، چنانچه قضا و کفاره داشته باشد (مانند نماز، روزه و حج)، انسان باید علاوه بر توبه و تصمیم بر ترک، قضاى آنها را نیز به جا آورد و کفاره آنها را بپردازد.
ب – آنهایى که قضا و کفاره ندارد (مثل دروغ، استمنا و…)، فقط توبه و استغفار کافى است.
ج – در گناهانى نیز که در آنها حقوق مردم پایمال شده (مثل دزدى و از بین بردن اموال مردم، یا قتل و حرج دیگران و…) علاوه بر توبه و پشیمانى، باید رضایت صاحبان حق را با پرداخت غرامت یا حلالیت گرفتن، حاصل کرد.
مراحل توبه:
حضرت على (ع) در یکى از سخنان خود، مراحل توبه را بدین
**یکصد و ده پرسش و پاسخ دربارهى نماز، ص: 140@
گونه ذکر فرمودهاند:
مرحله اول – پشیمانى جدى از گناهى که در گذشته انجام داده است.
مرحله دوم – ترک کردن آن گناه در آینده.
مرحله سوم – جبران اعمال گذشته (مثلا اگر نماز نخوانده قضاى آن را بخواند).
مرحله چهارم – رد حقوقى که بر عهده او است (مثلا اگر به کسى بدهکار است، توبه آن پرداخت بدهى است).
مرحله پنجم – استغفار کردن و طلب آمرزش از خداوند.
پس توبه یک لفظ نیست؛ بلکه یک تحول در درون انسان و زندگى او است. پس از پیدا شدن حالت توبه و پشیمانى و ندامت از کارهاى ناپسند، چند عمل سزاوار است:
1- سه روز روزه گرفتن؛ حضرت امام صادق (ع) مىفرماید: «توبهى نصوح که خداوند به آن امر فرموده، روزه گرفتن روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه است»(1).
2- غسل توبه؛ حضرت رضا (ع) به کسى که مىخواست از گناه شنیدن موسیقى حرام توبه کند، فرمود: «برخیز و غسل کن». پیامبر (ص) مىفرماید: «نیست بندهاى که گناهى کند – هر اندازه که باشد – سپس پشیمان شود و توبه کند؛ مگر این که خداوند به عفو و
**یکصد و ده پرسش و پاسخ دربارهى نماز، ص: 141@
آمرزش به او رجوع مىفرماید. سپس [به آن شخص که مىخواست توبه کند] فرمود: برخیز و غسل کن و براى خدا سجده نما»(2).
3- خواندن دو یا چهار رکعت نماز؛ امام صادق (ع) مىفرماید: «هر بندهاى که گناهى کرد، پس برخیزد و تحصیل طهارت کند (وضو بگیرد) و دو رکعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نماید، بر خدا است که توبهاش را بپذیرد»(3).
4- استغفار و خواندن دعاهاى توبهاى که از ائمه اطهار (ع) وارد شده است؛ خصوصا دعاهاى صحیفهى سجادیه (به خصوص دعاى 31) و نیز مناجات خمسة عشر (به خصوص مناجات اول) و… باید هنگام خواندن دعا، معانى آنها را متذکر باشد و سعى کند که حالش با گفتارش یکى باشد.
5- تکرار توبه و استغفار؛ حضرت صادق (ع) مىفرماید: «هرگاه بندهاى زیاد آمرزش جوید، نامهى عملش بالا مىرود؛ در حالى که مىدرخشد»(4).
6- اختیار کردن وقت سحر براى استغفار (هر چند در هر وقتى که حالت توبه و دعا باشد، استغفار در آن وقت مطلوب و نافع است)؛ لکن سحر اثر خاصى در پاک شدن از گناهان دارد و خداوند در چند جاى قرآن مجید، به آن امر فرموده و استغفار کنندگان در سحر را مورد
**یکصد و ده پرسش و پاسخ دربارهى نماز، ص: 142@
ثناى خود قرار داده است و آن را از صفات اهل تقوا و بهشتیان مىشمارد»: «و المستغفرین بالاسحار»(5).
1) وسائل الشیعه، ج 16، ص 78.
2) مستدرک الوسائل، ج 12.
3) وسائل الشیعه، ج 16، ص 79.
4) الکافى، کتاب دعا.
5) سورهى آل عمران، آیه 17.
